De wereld als Paaseiland

In de vele, vrije uurtjes tijdens de afgelopen meivakantie heb ik eindelijk de tijd genomen om het boek ‘Ondergang‘ van Jared Diamond helemaal uit te lezen. In dit artikel geef ik een impressie van het dikke boekwerk. Jared Diamond is bioloog en hoogleraar geografie aan de Universiteit van Californië. Voor een eerder boek heeft hij de Pulitzer prijs ontvangen. Verder is hij lid van het bestuur van het World Wildlife Fund (WWF). Van het boek “Ondergang” zijn over de hele wereld meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Twee jaar geleden kreeg ik het boek op mijn werk van mijn toenmalige medewerkers Julius, Mark, Adry en Annemarie voor mijn verjaardag. Het boek gaat over culturen en waarom de oude culturen ten onder zijn gegaan – althans dat dacht ik. Bijna 700 bladzijden over het verdwijnen van menselijke beschavingen. Aan de hand van historische beschrijvingen van voorbije culturen, zoals die van de Polynesiërs (Paaseiland), de bewoners van het eiland Pitcairn, de Anasazi-indianen, de Maya’s en de Vikingen op Groenland, analyseert Jared Diamond in het boek de oorzaken van de ineenstorting van die culturen. Hij ziet vijf doorslaggevende factoren bij de ineenstorting van de besproken menselijke culturen: 1.Aantasting van het milieu 2.Klimaatverandering 3.Vijandige buren 4.Minder steun van bevriende buren 5.Verkeerde (politieke) reacties op de problemen van de samenleving Hoe kunnen wij van de geschiedenis leren om onze wereld van de ondergang te redden? Dat is de centrale vraagstelling van Jared Diamond. Lessen uit het verleden ‘Voor de monumentale ruïnes die beschavingen uit het verleden hebben achtergelaten, hebben velen van ons een romantische fascinatie. We voelen ons aangetrokken tot hun vaak spectaculaire en mysterieuze schoonheid. Hoe konden culturen die ooit zo machtig waren uiteindelijk ten onder gaan? Wat was het lot van de mensen uit die tijd? Hierbij gaat onvermijdelijk de gedachte knagen: zullen toeristen op een dag ook verwonderd staan te kijken naar de roestige casco’s van de New Yorkse wolkenkrabbers, zoals wij tegenwoordig de overwoekerde ruïnes van de Maya-steden bewonderen?’Centraal thema aan het slot van zijn boek is de duurzame kwaliteit van onze leefmilieu. “Milieuvervuiling kost ons zowel op korte als op lange termijn reusachtige kapitalen; het opruimen of voorkomen van die vervuiling zal ons op de lange termijn en vaak op de korte termijn veel geld besparen.” Diamond geeft in zijn boek een aantal voorbeelden van het (grote) bedrijfsleven waarin het bedrijf bewust voor een lange termijnvisie en – strategie heeft gekozen waarin de winstgevendheid op lange termijn en ecologisch duurzaam handelen hand in hand gaan.Over technische vooruitgang schrijft hij: “In de meeste gevallen leidt technische vooruitgang er alleen maar toe dar we nog meer dingen kunnen doen die gunstig of ongunstig kunnen uitpakken. Al onze huidige problemen zijn onbedoelde negatieve gevolgen van de bestaande techniek, De enorme technische vooruitgang in de 20e eeuw heeft meer nieuwe problemen veroorzaakt dan oude opgelost (…)” In het kader van het vraastuk van mondialisering en immigratie geeft hij een somber beeld. Hij acht hij het “twijfelachtig of de westerse wereld haar bevoorrechte levensstijl kan blijven handhaven voor de ogen van wanhopige golven immigranten die hun tot chaos vervallende derdewereldlanden ontvluchten in aantallen die nog veel groter zijn dan de huidige onstuitbare stromen vluchtelingen.” Over de politiek schrijft hij aan het slot van zijn boek: “Al te vaak leidt een fixatie van politici of industrieën op de belofte van waterstofauto’s en windenergie voor de verre toekomst de aandacht af van alle voor de hand liggende maatregelen die nu nodig zijn om het autorijden en het brandstofverbruik door de bestaande auto’s af te remmen en het verbruik van fossiele brandstoffen door conventionele energiecentrales te verminderen,” Jared Diamond acht aan het slot van het boek twee hoofdkeuzes cruciaal voor het overleven van een samenleving: 1. lange termijnplanning en 2. de bereidheid om kernwaarden te heroverwegen. Jared Diamond in Nederland In een interview aan het Leidse universitaire blad Mare (12 mei 2005) zegt Diamond: “Alle factoren die cruciaal waren voor de Groenlandse Vikingen kampten, spelen vandaag de dag ook een rol. Beïnvloeding van ons leefmilieu? Ja, want we kappen onze bomen en we vangen teveel vis. Klimaatverandering? Ja, want er is nu zelfs wereldwijde klimaatverandering. Vijanden? Ja, zowel Nederland als de Verenigde Staten hebben problemen met vijandige mensen. Bevriende volkeren? Ja, want jij en ik zijn afhankelijk van bevriende samenlevingen voor essentiële producten als olie, en sommige van die samenlevingen zijn momenteel instabiel. En levenshouding? Ja, onze president heeft zeker een paar slechte standpunten, en de 52 procent van de bevolking die op hem heeft gestemd ook.” ‘Ik denk dat we momenteel de eerste stappen nemen richting een wereldwijde ineenstorting van samenlevingen. Uiteindelijk leidt de geïsoleerde afbraak van samenlevingen, zoals in Rwanda of Haïti, tot wereldwijde problemen, want landen staan over de hele aardbol met elkaar in contact. Ik zeg niet dat ik weet hoe het begin van een wereldwijde ineenstorting eruit ziet, en ik weet ook niet óf die er zal komen. Maar we kunnen nu al de problemen zien die, als we ze niet oplossen, leiden tot die ineenstorting. “ ‘Toch is er nu een verschil met de Paaseilander die machteloos de laatste boom op zijn eiland omhakte. Wij weten nu wat onze milieuproblemen zijn: problemen met de bossen, visvangst, zoetwatervoorziening, bodem, biodiversiteit, toxische chemicaliën, het broeikaseffect, geïntroduceerde soorten [zoals de konijnenplaag in Australië, HvS], energievoorziening, enzovoort. En we kunnen leren van de manier waarop verdwenen beschavingen met hun milieuproblemen omgingen, want van culturen als die van de Groenlandse Vikingen is de historie vastgelegd.` ‘Ik denk dat we daarom zelfs wereldwijde milieuproblemen kunnen oplossen, als we tenminste willen. We hebben het al gezien bij de cfk’s in de atmosfeer, die in de hele westerse wereld gebruikt en geproduceerd werden voor koelkasten en als drijfgas. Ze ruïneerden de ozonlaag, en rond 1987 hebben alle landen samen besloten om de productie te stoppen. China produceert ze nog steeds, maar het illustreert wel dat je zulke beslissingen als groep kunt nemen. Dan kan het dus ook met de klimaatverandering, want we weten allemaal welke landen de grote producenten zijn van broeikasgassen. Ik zeg niet dat het gemakkelijk is, maar wel dat het soms werkt.` ‘Het zou goed zijn als we onze morele waarden, onze levenshouding zouden veranderen om onze milieuproblemen op te lossen. Maar het is niet noodzakelijk om over milieuproblemen te spreken in morele termen. Er zijn veel mensen die gewoon praktisch willen denken. Onze president bijvoorbeeld: die maakt het niets uit dat wij 32 keer zo rijk zijn als mensen in de derde wereld. Maar die maakt zich wel druk om terroristen en miljoenen illegale immigranten. Hij zal zich niet laten bewegen door de morele argumenten voor consumptieveranderingen. Maar wel door de praktische.’ En wat nu? Aan het slot van het boek was ik behoorlijk somber gestemd. Diamond is zelf is gematigd positief. Voor individuele lezers geeft hij, verstopt in de literatuurtips bij het laatste hoofdstuk, een aantal suggesties. De belangrijkste is om bij democratische verkiezingen te stemmen. Daarnaast is bewust consumeren en deelname aan consumentenacties een optie. Actieve deelname in maatschappelijke organisaties wordt genoemd als een mogelijkheid een steentje bij te dragen aan een duurzame samenleving. Er is in elk geval hoop. En er is ook een belangrijke rol voor de politiek en voor het bedrijfsleven. En individuele burgers en consumenten kunnen uiteindelijk een doorslaggevende rol hebben. Met name als de producten waarom het gaat zichtbaar zijn voor de consument, zoals bij benzine/minerale olie en tropisch hardhout, kan de consument gemakkelijk een duurzame productie afdwingen. Bij visserij is dat moeilijker, maar ook mogelijk. Kortom: de bal ligt bij de politiek, het bedrijfsleven en de consument.